Macro 2: Scherptediepte

Niveau: gevorderde

Zoals beloofd in het eerste artikel in de serie over macrofotografie, gaat dit tweede artikel over scherptediepte. Scherptediepte op zich, voor diegenen die het niets zegt, heb ik in dit artikel al een keer behandeld.

Kort samengevat:
Scherptediepte is de afstand waar de camera/lens een scherpe opname maakt.

Er gelden twee principes:

Hoe groter het diafragma, hoe kleiner het scherptedieptegebied.

Hoe kleiner de afstand tot het onderwerp, hoe kleiner het scherptedieptegebied.

Er zijn natuurkundige formules om het te berekenen, maar die zal ik jullie besparen. Kijk in plaats daarvan op www.dofmaster.com.

Maar terug naar de principes. Een goede lens is niet alleen optisch van grote klasse, maar ook bijna altijd heel lichtsterk. Het kenmerk van macrofotografie is dat het op geringe afstand plaatsvindt. Deze twee factoren versterken elkaar en het resultaat is dan ook een zeer beperkte scherptediepte.
Voorbeeld? Mijn gloednieuwe aanwinst is een Nikon 105 mm Micro-Nikkor f/2.8 objectief.

De minimale scherpstelafstand is 31 cm, dichterbij krijg ik een onderwerp niet scherp in beeld. Als ik bereken wat op deze afstand het scherptedieptegebied is, met het maximale diafragma van f/2.8, dan is de uitkomst 0.7 millimeter! Dat betekent van 30,965 tot 31,035 centimeter. Probeer dan maar eens uit de hand een bewegend insect scherp te krijgen. Dat is bijna onmogelijk. Daar komt nog bij dat de meeste onderwerpen groter zijn dan 1 millimeter, zelfs in de macrowereld. Wat weer betekent dat het insect dat je wilt vastleggen maar gedeeltelijk scherp wordt, met als risico dat niet het juiste deel scherp wordt.

f/11, 1/250e sec., afstand 40 centimeter. 

Genomen vanuit de hand, in de achtertuin. 

Een gewone vlieg die op mijn plantenbak zit.

Het scherptedieptegebied bij deze opname bedroeg slechts 5 mm. En een deel van het scherptedieptegebied bevindt zich voor het onderwerp, dus vanaf de voorkant van de vlieg naar achteren is er ongeveer 2.5 mm scherp. Zo'n vlieg is een stuk groter dus het wordt niet helemaal scherp. Maar is dat erg? Of is het esthetisch juist wel lekker om zo'n kleine scherptediepte te hebben? Dat de vleugels in deze opname lekker vaag weglopen? Een kwestie van smaak, maar ik vind het wel mooi.

En hier was het diafragma al naar f/11 geknepen. F/11! Ik gebruik dat bij andere vormen van fotografie bijna nooit. Dat betekent dat er ten opzichte van de maximale opening bij f/2.8 nog maar een fractie van het licht doorgelaten wordt, 4 hele stops minder, nog slechts 6% van het beschikbare licht.
Bij f/16 is de scherptediepte 7 mm.
Bij f/22 is het dan eindelijk 1 cm. Maar is dat nog een realistische/werkbare waarde?

De uitdaging is duidelijk: de macrofotograaf wil een zo klein mogelijk diafragma (groot f-getal) om een  werkbare scherptediepte te krijgen. Aan de andere kant wordt de hoeveelheid beschikbaar licht op deze manier zo beperkt dat er een langere sluitertijd nodig is.
ISO verhogen dan? Nee, zo laag mogelijk houden juist. Het gaat bij macrofotografie juist om uitvergrotingen van de werkelijkheid en dan is ruis erg zichtbaar.

Maar er zijn oplossingen!

1. Gebruik een statief. Dit ligt voor de hand. Als de sluitertijden zo lang worden dat het onmogelijk wordt uit de hand nog een trillingsvrije opname te krijgen, dan is een statief een prima oplossing. Natuurlijk is dat sterk afhankelijk van het onderwerp en de situatie. Fotografeer je insecten overdag dan zullen ze niet stil blijven zitten terwijl jij met je statief bezig bent. Maar voor een hele reeks onderwerpen is het prima. Weet ook dat veel bloemen die in extreme close-up vastgelegd worden in een studio zijn gekiekt, vanaf statief. Dan is er absoluut geen wind die de blaadjes kan laten bewegen en is een sluitertijd van een paar seconden geen bezwaar. 
2. Probeer het onderwerp in een plat vlak te krijgen. Mijn 1 Euro munt uit het eerst artikel over macrofotografie is een goed voorbeeld. Wie kritisch naar die opname kijkt ziet dat de houten tafel waar de munt op ligt al onscherp is! In de natuur kan dit ook: een insect op de zijkant fotograferen, dan krijg je veel meer scherp dan in mijn frontale opname van de vlieg.
3. Stel handmatig scherp. Dit is om twee reden belangrijk. Ten eerste luistert macrofotografie zo nauw dat de autofocus vaak niet goed genoeg is. Ten tweede: het scherptedieptegebied ligt voor ongeveer de helft vóór het actieve scherpstelpunt. Zonde, op die manier mis je een paar kostbare millimeters. 
4. Gebruik de scherptedieptecontroleknop. Deze zit op veel toestellen rechts naast de lens. Het zoekerbeeld verandert zodra de knop ingedrukt wordt en nu kan het resultaat van de opname goed ingeschat worden, de scherptediepte is realistisch in de zoeker.
5. Gebruik een compactcamera. Ik raad niet aan om een mindere kwaliteit camera te gaan gebruiken, maar het is wel makkelijker. Juist dankzij de veel kleinere sensoren is het makkelijker om een scherpe opname te krijgen van een klein onderwerp dichtbij. 

De bovenstaande tips gecombineerd leiden tot het volgende plan: Zoek ondersteuning voor de camera, lens of monopod, rijstzak of een paaltje, alle beetjes helpen. Voor de compositie dient het onderwerp in een plat vlak te zitten. Dan raad ik aan om de autofocus in te zetten om snel in de buurt van de ideale instelling te komen en dan handmatig iets terug te draaien. Controleer vervolgens met de scherptedieptecontroleknop en druk af.

f/16, 1/125 seconde, afstand ca. 40 cm. Uit de hand.

Een juffer. Het lijf, de staart, vleugels en pootjes, alle onderdelen van dit ranke beestje zijn even ver van de lens verwijderd, net als de rietstengel met de dauwdruppels er nog aan. Een statief had ik niet bij me hier, dat had ik anders wel in kunnen zetten, de juffer ging toch nergens heen, alle tijd.

Bedankt weer voor het lezen, tot een volgende keer!

Robert van Brug

Safaripark Beekse Bergen

Gisteren ben ik met mijn dochters van 9 en 6 een heerlijk dagje naar Safaripark Beekse Bergen geweest. Natuurlijk had ik mijn fototoestel meegenomen want een fotokans wil ik niet laten liggen.

Ik had op de website van het park gekeken wat er zoal te doen is. Er zijn 4 mogelijkheden om het safarigevoel dichtbij huis te beleven: wandelen, met de auto, met de bus en met de boot. Voor mij vielen de bus en de boot af omdat hier het tempo in niet zelf bepaald kan worden. M.a.w. als het ergens interessant is kan er niet iets langer van genoten worden. Bus en boot hebben overigens wel het voordeel dat er informatie verstrekt wordt door de gidsen ("rangers").

Met de auto en te voet bleven over. Te voet had ik een paar jaar geleden al eens gedaan, dus ik wilde graag met de auto eens proberen, dan zie je toch weer andere delen van het park. Maar waar een safari in Afrika altijd met een open auto plaatsvindt, wordt de organisatie hier panisch als het raampje ook maar een stukje openstaat. En foto's maken door glas gaat gewoon niet zo goed. De voorruit is overigens nog veel erger omdat die uit gelaagd glas bestaat. Mijn advies: de zijruiten gebruiken!

Foto gemaakt door Eline, met haar eigen toestel, door de zijruit. 

Duidelijk zichtbaar zijn de reflecties, vooral bovenin het raam.

Nikon Coolpix S3100, hele foto, levels aangepast in Photoshop.

f/5.5, 1/60e seconde, 17,6 mm (99 mm efl), geflitst (hierna uitgezet)

Dan nog te voet. De kids zijn inmiddels oud genoeg om een flink stuk te kunnen wandelen zonder dat het in een drama eindigt. Na wat puzzelen blijkt het goed mogelijk om beide te doen: het plan was om de halve route met de auto af te leggen (tot restaurant Congo). Vervolgens daar uitstappen, wat eten en drinken, sanitaire stop, het hele park te voet verkennen in een grote ronde en tenslotte de tweede helft met de auto afleggen. Zo hebben we het gedaan en het was leuk!

En wat neem je mee? Ik had geen zin om te gaan sjouwen met een zware telelens, het is vooral een familie-uitje. Ik heb dus de 70-300 mm zoomlens meegenomen, dan ben ik redelijk flexibel. Familiekiekjes lukken dan echter niet of nauwelijks. Maar Eline nam haar compactcamera ook mee, dus samen kwamen we er wel uit, zij dichtbij, ik wat verder weg.

Jachluipaard. Nikon D300s + 70-300 mm zoomlens, door de zijruit gemaakt, bewerkt in Photoshop.

f/6.3, 1/125 sec, iso 400, 300 mm (450 mm efl)

Het Jachtluipaard in het park is het gevaarlijkste dier. De leeuwen zijn veel sterker, maar die kunnen helemaal niet bij de auto komen, deze poezen kunnen dat wel. Het is dit jaar nog een keer misgegaan, maar toen deden de bezoekers ook wel heel erg dom.
De plek in het territorium waar ze lagen maakte een mooie foto niet mogelijk, er zouden altijd auto's op de achtergrond staan en dat wil ik niet. Ik vind het mooier de illusie in tact te houden dat het echt in het wild si, dus alleen natuur. Door 50 meter een pad wat niet bij de route hoort in te rijden kon ik een beter shot maken. Mag dat? Ik weet het echt niet.

f/6.3, 1/200 sec, iso 800, 300 mm (450 mm efl)

De koning der dieren, de leeuw, moest natuurlijk ook op de foto. Deze lag uitgeteld samen met een leeuwin tegenover het terras bij restaurant Congo. Maar zo'n slapend beest is geen aantrekkelijk plaatje. Ik had al besloten het maar te laten toen de Djambo-show begon. Dit vertier voor kinderen gaat met een boel herrie gepaard en toen wilde de koning toch even checken wat er aan de hand was. Klik! Moment goed gepakt want hij heeft slechts 5 seconden zijn kop opgetild.

f/6.3, 1/400 sec, iso 640, 122 mm (183 mm efl)

Gemaakt door open raam (stout he?)

Op het laatste stuk savanne staan o.a. zebra's, giraffen en buffels. De giraffen zijn de voornaamste attractie, maar twee zebra's kregen het op hun heupen en gingen plotseling in volle galop achter elkaar aan. Leuk, actie! ISO een tikje omhoog om de sluitertijd sneller te krijgen en afdrukken. Ook dit moment duurde maar een paar seconden, dus ik ben er blij mee. Als je goed kijkt zie je dat het hier regent.

Nikon Coolpix S3100, f/3.2, 1/200 sec, iso 80.

Highlights onderdruk in Photoshop, hele foto.

Zo dichtbij komen de giraffen, ze lopen echt tussen de auto's door. Dit veroorzaakt overigens wel een enorme verstopping, want iedereen wil hier lang stilstaan. Waarom? De giraffen likken aan de auto's en dat ziet er zo leuk uit. Waarom ze dat doen is me ontgaan, maar op deze foto kreeg het dak van onze auto ook een likbeurt. Ik hoopte op de voorruit, zo'n gigatong vlakbij, maar helaas.

f/6.3, 1/640 sec, +1/3 EV, ISO 1600, 70 mm (105 mm efl).

Gemaakt door een laag erg dik glas heen, uitgesneden, bewerkt in Photoshop.

Dit vond ik een leuk moment. De leeuwinnen op deze weide (4 stuks) waren gevoerd en lagen lekker uit te buiken. Geen enkele actie, saai. Totdat een leeuwin de Hollandse Spreeuwen interessant begon te vinden. In sluipgang (prachtig!) ging ze een kuil in en ging in hinderlaag liggen. De Spreeuwen, druk foeragerend kwamen dichter en dichter bij. Tot dit punt, toen keken ze elkaar heen, begrepen elkaars intentie en ging de spreeuw er vandoor. Leuk om te zien!

En dan was er nog de roofvogelshow. Een aanrader, leuk voor het hele gezin. Laatst heb ik al een artikel hierover geschreven. De omstandigheden waren lastig, grootste deel van de show zwaar bewolkt en daardoor heel weinig licht en de lichtgevoelige lens thuis. Hmmm. Spijt? Nee, maar wel een uitdaging.

70 mm (105 mm efl), f/6.3, 1/2500 sec. ISO 1600 (weinig licht).

Spectaculair onderdeel is altijd het laag over het publiek heen laten scheren van de roofvogels. De Palmgier op deze foto maakte  dat heel wat kindjes wegdoken.

70 mm (105 mm efl), f/6.3, 1/2000 sec, iso 800 (iets meer licht).

Een Amerikaanse Zeearend (Bald Eagle) blijft mooi in vlucht. En hoe vaak krijg je de kans om er een van zo dichtbij te zien?

Conclusie: Safaripark Beekse Bergen is een leuk dagje uit voor het hele gezin. Er valt van alles te zien en te doen. En voor fotografen? Ook: het fotograferen van groot wild is een aparte discipline. Hier is weliswaar van tevoren duidelijk waar de dieren zullen zijn en kun je veilig dichtbij komen, een mooi plaatje is daarmee nog niet gegarandeerd. De beesten zijn 99% van de tijd inactief, dus geduld oefenen is hier net zo belangrijk als in het wild, wachten op een momentje dat een mooi plaatje oplevert. En meestal is dat actie! Daarnaast het zoeken van een interessante compositie. Het is niet mooi als er auto's op de achtergrond staan, of een hek. Alleen dieren en natuur in het beeld werkt beter. Die twee zaken kunnen hier op eenvoudige wijze geoefend worden.

Bedankt weer voor het lezen en tot een volgende keer,

Robert van Brug